Πίνακας Περιεχομένων

Ένα έργο της Δανάης Στράτου

Εκατόν δεκατρία πιθάρια, βγαλμένα από τη γη της Κρήτης και δουλεμένα από δικούς της τεχνίτες, αντικρίζουν τη θάλασσα στον υπερυψωμένο λόφο του Αγίου Νικολάου όπου έχουν τοποθετηθεί σε σπειροειδή διάταξη. Η ένωσή τους με το φυσικό τοπίο – όπως διαπιστώσαμε περιδιαβαίνοντάς τα – είναι εντυπωσιακή.

Τα ίδια τα πιθάρια αντλούν έμπνευση από τον μυστηριακό Δίσκο της Φαιστού. Ο επισκέπτης μπορεί να περπατήσει στον λαβύρινθο που δημιουργούν κάθε ώρα της ημέρας αλλά και τη νύχτα, να ενωθεί με το έργο, να το επεξεργαστεί, να αγγίξει το νερό με το οποίο είναι γεμάτα. Χάρη στην ειδική επεξεργασία του εσωτερικού τους, ο ουρανός αντανακλάται στο νερό των πιθαριών ενώ το βράδυ ο χώρος συνθέτει ένα ποίημα, καθώς αυτά φωτίζονται αχνά και η εγκατάσταση ως σύνολο παίρνει τρισδιάστατη μορφή σαν να «αναπνέει» το φως του φεγγαριού.

Το έργο – σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό τοπίο – είναι η «Ενάρετη σπείρα» («Virtuous Spiral») της Δανάης Στράτου, που κέρδισε το Βραβείο Τέχνης 2025 του Ιδρύματος Γ.&Α. Μαμιδάκη και παρουσιάζεται από το Σάββατο 14 Ιουνίου στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης, στο ξενοδοχείο Minos Palace Resort. Η βραβευμένη land art εγκατάσταση (καλλιτεχνικό ρεύμα που εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ΄60 κυρίως στις ΗΠΑ και χαρακτηρίζεται από τη χρήση του φυσικού τοπίου ως καλλιτεχνικό μέσο) ξεχώρισε ανάμεσα σε 600 αιτήσεις από 67 χώρες και θα παραμείνει σε μόνιμη ανοικτή έκθεση.

Τι σημαίνει «Ενάρετη Σπείρα»

Η «Ενάρετη σπείρα» είναι μια εξέλιξη του έργου «Πάνω στη Γη, Κάτω από τα Σύννεφα», τη μεγαλύτερη τοποειδική εγκατάσταση της Στράτου στην Ελλάδα, σχεδιασμένη για το Παλαιό Ελαιουργείο και την αρχαία πόλη της Ελευσίνας, με κύρια υλικά το νερό, το χώμα και πάνω από χίλια χειροποίητα κεραμικά αγγεία, τα οποία κατασκευάστηκαν στο χωριό Θραψανό της Κρήτης. Η εγκατάσταση αρθρώνεται γύρω από θεματικούς πυρήνες όπως η μνήμη, η εμπειρία της μετανάστευσης, η ατομική και συλλογική μεταβολή, καθώς και η διαρκής σχέση μεταξύ κίνησης, μεταμόρφωσης και επιστροφής. Το έργο παραμένει ρευστό, ανοιχτό σε ερμηνείες, ανανεώνοντας το νόημά του μέσα από το βλέμμα κάθε θεατή.

Η βραβευμένη με το Βραβείο Τέχνης 2025 του Ιδρύματος Μαμιδάκη Γ.&.Α., «Ενάρετη Σπείρα» της Δανάης Στράτου. @G&A Mamidakis Foundation & Loukianos Arnaoutakis

Το τι σημαίνει «Ενάρετη σπείρα» σήμερα και ποια είναι η φιλοσοφία του νέου αυτού έργου, μας το εξήγησε η ίδια η καλλιτέχνις. Σημειωτέον ότι με αφετηρία τις αρχές της δεκαετίας του ’90, η Δανάη Στράτου έχει διαμορφώσει μια διακριτή φωνή στο πεδίο της land art, εστιάζοντας στη γεωπολιτική, τη μεταβλητότητα, τη μνήμη και τη σχέση του ανθρώπου με τη γη – κυριολεκτικά και μεταφορικά.

«Ο όρος της σπείρας και ο συμβολισμός που φέρει, με ενδιέφερε ως σχόλιο μέσα στο έργο – η επιλογή για το πώς θα εξελιχθεί η ανθρωπότητα είναι δική μας».

«Η ενάρετη σπείρα ως φιλοσοφική έννοια ενέχει την ιδέα ότι η κάθε της επαναφορά περιέχει τη βελτίωση, τη θετική εξέλιξη κι αυτό με ενδιέφερε ως έννοια. Η επιλογή της σπείρας επίσης έχει να κάνει με το γεγονός ότι ήθελα το έργο να μπορεί να περπατηθεί», εξηγεί στο ΒΗΜΑ η Στράτου. Σημείο εκκίνησης του έργου ήταν τόσο η επαναφορά στη συζήτηση των πιθαριών που είχαν κατασκευαστεί στο Θραψανό όσο και η σύνδεσή του με την Κρήτη και την ιστορία της. Ψάχνοντας για σύμβολα από τα αρχαιοελληνικά χρόνια της Κρήτης, η καλλιτέχνιδα επέλεξε τον Δίσκο της Φαιστού από τον αρχαιολογικό χώρο που την συγκίνησε περισσότερο από κάθε άλλο στην Κρήτη ως μικρό παιδί.

«Σκέφτηκα ότι ο Δίσκος της Φαιστού και η σπειροειδής του μορφή θα μπορούσε να είναι το σύμβολο του έργου. Η λέξη εξελικτικότητα στην εποχή μας έχει αρνητικές σκέψεις, οπότε συζητώντας με τους συνεργάτες μου φιλοσοφικά πάνω σε σενάρια της σπείρας η οποία εξελίσσεται και συνεχώς αλλάζει, η ιδέα ότι υπάρχει η δυνατότητα βελτίωσης κάθε φορά, μία εξέλιξη προς κάτι πιο θετικό, έφτασε να συνδέει το έργο με τη σημερινή εποχή», σημειώνει η καλλιτέχνις.

Όπως εξηγεί η ίδια περαιτέρω: «Είμαστε σαν ανθρωπότητα σε ένα μεταίχμιο, όχι μόνο λόγω της κλιματικής καταστροφής, που είναι ένα από τα θέματα που με απασχολούν ιδιαίτερα ως καλλιτέχνιδα που δουλεύω με τη γη, αλλά και λόγω των πολέμων και των γενοκτονιών που συντελούνται. Ο όρος της σπείρας και ο συμβολισμός που φέρει, με ενδιέφερε ως σχόλιο μέσα στο έργο – η επιλογή για το πώς θα εξελιχθεί η ανθρωπότητα είναι δική μας. Θα πάρουμε το δρόμο της ενάρετης σπείρας ή θα ακολουθήσουμε τον αντίθετο, τον φαύλο κύκλο; Θεωρώ ότι έχουμε μια ευθύνη ως καλλιτέχνες να μιλήσουμε. Η μνήμη των ίδιων των πιθαριών που κατασκευάζονται από αρχαιοτάτων χρόνων με τον ανθρώπινο μόχθο, ο Δίσκος της Φαιστού που συνδέεται με την αρχαία ιστορία της Κρήτης και ακόμα δεν έχει αποσαφηνιστεί το μυστήριο που τον περιβάλλει και η ενάρετη σπείρα που φέρνει το έργο στο σήμερα και στο μετά, στο μέλλον, συνυπάρχουν. Είναι τρεις χρόνοι σε μία διαδρομή, η οποία είναι επαναλαμβανόμενη, αλλά πάντα πάει προς τα μπρος και κάπου μας οδηγεί».

Κεραμικά αγγεία: Ένα ταξίδι στον χωροχρόνο

Η «Ενάρετη σπείρα» ατενίζει τη θάλασσα, φέρνει τη λύτρωση, το φως. Είναι ένα έργο συλλογικό από και προς την κοινότητα της Κρήτης, μια τοποειδική (site-specific) εγκατάσταση η οποία ενσαρκώνει τη συμβολική κυκλικότητα της ύπαρξης και της δημιουργικής εξέλιξης. Και ο θεατής δεν είναι απλός παρατηρητής αλλά ενεργός συνοδοιπόρος.

«Ενάρετη Σπείρα» («Virtual Spiral») της Δανάης Στράτου. @G&A Mamidakis Foundation & Loukianos Arnaoutakis

Για τη δημιουργία του συγκεκριμένου έργου η Δανάη Στράτου απέφυγε τα σχήματα των κώνων που προϋπάρχουν σε άλλες δημιουργίες της και επέστρεψε στην εμπειρία του «Desert Breath» το 1997 (μία από τις μεγαλύτερες εγκαταστάσεις land art παγκοσμίως, στην έρημο Σαχάρα). Τα κεραμικά αγγεία, επεξεργασμένα με μαύρο χρώμα μέσα ώστε το γέμισμα του νερού να αντανακλά τον ουρανό, είναι σύμβολα –δοχεία από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, συνδεδεμένα με την αποθήκευση αγαθών και τις ταφικές λειτουργίες. Αυτός ο κύκλος της ζωής και του θανάτου, η σχέση του κάτω με τον πάνω κόσμο (ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης) βρίσκει εδώ έναν νέο ορίζοντα, πάνω από τη γη με το γέμισμα των πιθαριών με νερό (τα αγγεία είναι σχεδιασμένα με τρόπο που να ενισχύει την αίσθηση ότι το 1/3 τους εισχωρεί στη γη).

Όπως σημειώνουν η διευθύντρια του Ιδρύματος Γ. & Α. Μαμιδάκη, Γιώτα Δημητρίου και ο καλλιτεχνικός διευθυντής, Σωτήρης Μπαχτσετζής στο επιμελητικό κείμενο του έργου: «Τα αγγεία, σχεδιασμένα από την καλλιτέχνιδα και κατασκευασμένα από την κοινότητα τεχνιτών του χωριού Θραψανό της Κρήτης—τόπο με μακραίωνη παράδοση στην κεραμική τέχνη—υπερβαίνουν τη χρηστική τους διάσταση και μετατρέπονται από λειτουργικά αντικείμενα μεταφοράς, μεταποίησης και αποθήκευσης προϊόντων σε φορείς ενός ευρύτερου πολιτισμικού και πνευματικού αφηγήματος της αέναης ακούραστης πορείας της ανθρωπότητας και τη σχέση του ανθρώπου με τον χωροχρόνο.

«Ενάρετη Σπείρα» («Virtual Spiral») της Δανάης Στράτου. @G&A Mamidakis Foundation & Loukianos Arnaoutakis

Από την αποθήκευση αγαθών, κυρίως λάδι, νερό και κρασί, έως τις ταφικές τελετουργίες της αρχαίας Ελλάδας, τα κεραμικά αγγεία αφηγούνται διαχρονικά επεισόδια της ανθρώπινης ιστορίας, αποτυπώνοντας την πολλαπλότητα και τη μεταβλητότητα της εμπειρίας και της μνήμης. Η υλικότητα και η υφή των επιφανειών τους έχουν σχεδιαστεί με τρόπο που αντανακλά τα φυσικά στοιχεία του περιβάλλοντος, αλλά και την απόκοσμη, ποιητική λάμψη του φεγγαριού».

Ο θεσμός του Βραβείου Τέχνης

Το βραβευμένο έργο της Δανάης Στράτου θα παραμείνει σε μόνιμη, ανοικτή έκθεση, αποτελώντας πλέον μέρος της μόνιμης συλλογής του Ιδρύματος Γ.&Α. Μαμιδάκη. Η συλλογή αριθμεί πάνω από 70 πρωτότυπα, site-specific έργα σημαντικών Ελλήνων και διεθνών καλλιτεχνών, μεταξύ των οποίων οι Μαγκνταλένα Αμπακάνοβιτς, Λίντα Μπένγκλις, Σεσίλια Κάμπος, Θεόδωρος, Κώστας Βαρώτσος, Μαρία Λοϊζίδου, Κώστας Τσόκλης, Ρένα Παπασπύρου, Άγγελος Σκούρτης, Κώστας Ιωαννίδης, Νίκος Αλέξιου, Γιώργος Λάππας, Νίκος Κεσσανλής, Γιώργος Γυπαράκης, Γιάννης Παρμακέλης, Μαρία Λουίζου κ.ά.

Είναι η πέμπτη φορά που υλοποιείται το Βραβείο Τέχνης, ένας θεσμός που έχει γίνει διεθνής και φιλοδοξεί να ενισχύσει την καλλιτεχνική πρωτοπορία, όχι μόνο με τη δημιουργία, αλλά και με την επιμέλεια των καλλιτεχνικών προτάσεων και των έργων, καθώς και την ένταξή τους σε μια σημαντική συλλογή.

Η Επιτροπή Αξιολόγησης του Βραβείου Τέχνης 2025 απαρτίστηκε από τους/τις: Γεώργιο Γυπαράκη, εικαστικό, καθηγητή τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Πολίνα Κοσμαδάκη, ιστορικό τέχνης και επιμελήτρια Μοντέρνας και Σύγχρονης Τέχνης στο Μουσείο Μπενάκη, Σωτήριο Μπαχτσετζή, καλλιτεχνικό διευθυντή του Ιδρύματος Γ.&Α. Μαμιδάκη, ιστορικό Τέχνης και αναπληρωτή καθηγητή του τμήματος Πολιτισμού και Δημιουργικών Μέσων και Βιομηχανιών στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Νίκο Ναυρίδη, εικαστικό, καθηγητή Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Αθήνας και Αλέξανδρο Ψυχούλη, εικαστικό και καθηγητή του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

Οι αιτήσεις για το Βραβείο Τέχνης ξεκινούν κάθε φθινόπωρο και ανακοινώνονται μέσω δημόσιας ανοικτής πρόσκλησης. Από το 2019 που ξεκίνησε, ο θεσμός του Βραβείου Τέχνης Ιδρύματος Γ. & Α. Μαμιδάκη υποστηρίζει σύγχρονους δημιουργούς, προσφέροντάς τους την ευκαιρία να δημιουργήσουν ένα νέο έργο τέχνης που θα αποτελέσει μέρος της συλλογής του Ιδρύματος, ανοικτής προς το κοινό.

Το φετινό κάλεσμα απευθύνθηκε σε δημιουργούς απ’ όλον τον κόσμο που δραστηριοποιούνται στους τομείς land art, περιβαλλοντική και οικολογική τέχνη, γλυπτική, εγκατάσταση, ηχητική εγκατάσταση, μικτές τεχνικές, κατασκευές με φυσικά υλικά και έργα που ενσωματώνουν την τέχνη και τη φύση με στόχο τη δημιουργία καινοτόμων εμπειριών στον ανοιχτό χώρο. Αφορούσε πρόταση για land art τοποειδική (site-specific) εγκατάσταση, σχεδιασμένη για μόνιμη εγκατάσταση σε εξωτερικό χώρο, μεταμορφώνοντας έτσι το φυσικό περιβάλλον. Η πρόταση που βραβεύτηκε ξεχώρισε ανάμεσα σε πάνω από 600 προτάσεις για την αρτιότητα και συνάφεια, την ανάπτυξη, τη σχέση της με τον τόπο και τη δημιουργικότητά της.

«Ενάρετη Σπείρα» («Virtual Spiral»), Δανάη Στράτου. @G&A Mamidakis Foundation & Loukianos Arnaoutakis

Μέχρι σήμερα το Βραβείο Τέχνης έχουν λάβει οι: Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος και Γιώργος Ρυμενίδης για το έργο Come with the Wind (2019), Ιλεάνα Αρναούτου και Ισμήνη Κινγκ για το έργο Tender Shell Geophilia (2022), Μάρω Φασουλή για το Nomadic Murals (2023), Αλέξανδρος Λάιος για το Day (2023), Ami Yamasaki για το Whispers travel and whisper to you again (2023), Ειρήνη Μίγα για το Τοπίο σε Κίνηση (2024), Κατερίνα Νάκου για το The Resilient Thread (2024) και Στρατής Ταυλαρίδης για το Long Waves (2024).

Παράλληλα με την παρουσίαση της βραβευμένης «Ενάρετης Σπείρας» της Δανάης Στράτου, το Σάββατο 14 και την Κυριακή 15 Ιουνίου, παρουσιάστηκε και το συλλογικό πρότζεκτ Οικολογίες Φροντίδας ΙΙ (Care Ecologies II) που έχουν επιμεληθεί οι 8 υπότροφοι του 3ου προγράμματος ερευνητικής φιλοξενίας (residency), το οποίο πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο 2024 στον Άγιο Νικόλαο.

Το πρόγραμμα περιλαμβάνει κάθε χρόνο μία εντατική, συλλογική εβδομάδα εργαστηρίων, συζητήσεων και επιτόπιας έρευνας, φέρνοντας κοντά επαγγελματίες από το χώρο του πολιτισμού με στόχο τη δημιουργία μιας νέας πλατφόρμας για συλλογική μάθηση, πειραματισμό, νέους πυρήνες και δίκτυα συνεργασίας. Στην παρουσίαση, που σηματοδοτεί το κλείσιμο του προγράμματος 2024, οι συμμετέχοντες πρότειναν μια περιπλάνηση με χάρτη και στοχασμό πάνω στη μνήμη, τη μυθοπλασία και την αφήγηση, στο σώμα ως φορέα νοήματος, στις πρακτικές φροντίδας και στις αλληλένδετες οικολογίες.

Το έργο της Δανάης Στράτου «Ενάρετη Σπείρα» («Virtual Spiral») φωτισμένο τη νύχτα. @G&A Mamidakis Foundation & Loukianos Arnaoutakis